د پولیسو تاریخچه او تشکیلات

د پولیسو تشکیلات په بشري په ټولنو کې اسلامي، تاریخي او نړیوالې ریښې لري. د پولیسو جوړښت په تاریخي لحاظ اوږده مخینه لري چې په مصر کې د څو زرو کلونو تاریخ ته رسیږي. د اسلام په لومړیو او بېلابېلو دورو کې د "العس" کلمه ساتندوی، ګزمه کوونکي، څارندوی او معلومات لرونکي کس په مفهومونو کارول شوې ده، چې د تورنو اشخاصو او هغو کسانو لپاره چې څارنه یې کيږي، په اړه معلومات وړاندې کوي.
د حضرت محمد (ص) په زمانه کې د ښار د ساتنې دندې لپاره د صحابه کرامو څخه یو کس چې سعد بن وقاص(رض) نومېده، ټاکل شوی و. د حضرت عمر (رض) په خلافت کې یو ګروپ چې د "شرطه" په نوم یادېده، د ښارونو د نظم او امنیت د چارو مسؤل و. د دې ډلې مشر د "رییس شرطه" په نوم یادېده.

د دې ډلې اساسي دنده د شرعي احکامو د تطبیق او د والیانو، حکامو د امرونو پلي کولو ترڅنګ د مجرمانو تعقیب او هغوی عدالت ته سپارل وو. د حضرت ابوبکر صدیق (رض) د خلافت په مهال عبدالله بن مسعود(رض) د دې دندې مشر وټاکل شو، چې د امنیتي او پولیسي چارو د ترسره کولو مسؤل و. 
خو د ښارونو د نفوسو د زیاتوالي، د ښارونو د پراختیا، د استوګنې ځایونو د جوړیدلو، لویو لارو منځ ته راتللو، د علم او ټیکنالوژۍ پرمختګ،  سوداګرۍ او اقتصاد پراختیا او د ترافیکو د ګڼوالې له کبله  چې د وخت په تېریدو سره جرمونو او پېښو د زیاتوالي سبب شول نو اړینه شوه چې یوه منظم پولیسي ځواک رامنځ ته شي. 
دغه تشکیلات په ټوله نړۍ کې عموماً د "police" په نوم یاد شول، چې د وخت په تېریدو سره د "پولیس" کلمه نړیواله اصطلاح و ګرځېده.
زموږ په ګران هېواد افغانستان کې د "پولیس" کلمه د لومړي ځل لپاره په ۱۳۱۵ هجري لمریز کال کې عامه شوه. د هغه وخت حکومت د پولیسو د روزنې لپاره د کابل مهتاب قلعه (چې اوس پل سوخته نږدې ده) سیمه کې یو تعلیمي مرکز جوړ کړ. دې تعلیمي مرکز کې پولیسو ته جرمني ښوونکو د ښوونې او روزنې ښوونه کوله. د شاه امان الله خان د واکمنۍ په وخت او له هغه وړاندې موده کې د پولیسو ځواک چې ډېر محدود و، د "امنیه" په نوم یادېده.
د دې تعلیمي مرکز زده کړیالان له (۹) میاشتو او ځینې وختونو کې له یو کال زده کړو وروسته د پولیسو د "صوبادار" لقب ترلاسه کاوه چې قوماندان یې د "کوټوال" په نوم یادېده.کوټوال د والیانو تر اثر لاندې وو.
بالاخره د یاد ښوونیز مرکز څخه د څو دورو د فراغت وروسته، د پولیسو د سمبالښت او مدیریت لپاره، دغه تعلیمي مرکز د "ریاست امنیه" په نوم د وخت د کورنیو چارو وزارت لخوا منظور شو. دا حالت له ۱۳۲۱ څخه تر ۱۳۲۶ هجري شمسي کال پورې همداسې پاتې شو، او د خلکو ته یې د امنیتي او پولیسي برخه  کې خدمات وړاندې کول.
په ۱۳۲۶ هجري لمریز کال کې د "امنیه ریاست" نوم د " د پولیسو لویې قومندانۍ او ژاندارم" نوم ته واوښت. د دغه بدلون پراساس د هیواد د کورني امنیت مسائل، چې د ښارونو او (علاقه داریو) ولسوالیو امنیت تامینول وو د پولیسو دنده شوه، چې د هیواد د سرحدونو امنیت هم د اړوند د ژاندارم په غاړه و.
د "پولیس" کلمه یوه نړیواله او منل شوې اصطلاح ده. هغه کسان چې د پولیسو په تشکیلاتو کې شامل دي د هیوادونو په بیلابیلو برخو کې د قانون د ملاتړ او پلي کولو او هم د عامه امنیت او نظم ساتلو مسوولیت لري.
تر ۱۳۲۶ هجري لمریز کال وړاندې یو شمېر په شرایطو برابر افسران چې له نظامي ښوونځیو او نظامي پوهنتونونو څخه فارغ شوي وو، د پولیسو په تعلیمي مرکزونو کې شامل او د پولیسو په توګه د خلکو خدمت ته وګومارل شول. د ټولنې د پرمختګ او اړتیاوو په پام کې نیولو سره، د پولیسو د منظم او عصري تعلیم لپاره د کابل په افشار سیمه کې د پولیسو اکاډمي تاسیس شوه، چې نن سبا د پولیسو د عصري او لوړو زده کړو په کچه پولیس روزي.
په هغه وخت کې د پولیسو په اکاډمي کې درې برخې د پولیسو د تعلیماتو په توګه رائج او د تطبیق وړ وې:
۱- درې کلنه زده کړې چې د لسانس په کچه به یې پولیس ټولنې ته وړاندې کول. دغه زده کړې به د دوهم څارن په کچه ورکول کیدې، چې د هغه وخت په اردو کې د دوهم بریدمن سره معادل و.

۲- درې کاله زده کړې چې د معارف له ښوونځو څخه د نهم ټولګي د فارغینو لپاره وې، چې د ساتنوال په نوم به یې څلور پلیټونه ترلاسه کول او د دوهم څارن معاونین به وو.

۳- د معارف له ښوونځیو د شپږم صنف فارغین، چې هغوی به د نهو میاشتو زده کړو وروسته د دریم ساتنمن په توګه ټولنې او خلکو ته وړاندې کېدل.

د وخت دغه ټول پولیسي تعلیمیات به د جرمني او افغانو ښوونکو له لورې د ټولنې اړتیاو ته په کتو سره وړاندې کیدل.
په ۱۳۵۲ هجري لمریز کال کې، د شهید سردار محمد داود خان په دوره کې ځینې قوانین او مقررات لغو، تعدیل او یا هم تنقیح شول، چې له دې ډلې څخه درې کلنې پولیسې زده کړې هم شامله وې چې د بدیل په توګه یې درې برخې راوړل شوې:
۱- د دولسم ټولګیو فارغین به د کانکور له ازموینې وروسته د طبي معایناتو، د مناسب قد لرلو، د سیاسي ګوندونو سره اړیکو نه لرلو، د جنایي دوسیو نه لرلو او وطن سره د مینې او صداقت لرلو ورسته به د پولیسو اکادمي کې د شاملیدو شرایط پوره کول. فارغین به وروسته له یوې دورې تعلیمي زده کړو، د دریم ساتنمن رتبه ترلاسه کوله، بیا به د خدمت وروسته د دوهم صنف او بیا د دریم صنف زده کوونکي شمېرل کېدل، چې په پای کې په ازموینو کې له بریالي کېدو وروسته به د دوهم څارن مقام ترلاسه کوه.
۲-  د نهم ټولګیو فارغینو به د ۹ میاشتو مسلکي زده کړې ترلاسه کولې، چې وروسته به یې د دریم ساتنمن رتبه ترلاسه کوله او د هر څلورو کالو په تېرېدو سره به یې یوه رتبه لوړیدله، تر دې چې به دویېم او لومړی ساتنمن رتبو ته رسیدل. چې بیا به د تعلیمي مرکزونو کې  دزده کړو بشپړولو وروسته د سرساتنمن یا د ساتنوال په معادل رتبو ته رسیدل.
۳ - د پولیسو یونیفورم په تت فولادي رنگ کې و او کورتۍ یې کمربند نه لره.  
جنرالان او لوړپوړي پولیس افسران د خپلو دندو پر مهال توره خولۍ او پتلون او تت فولادي رنگه کورتۍ کاروله چې په ځانګړو فورمو او نښو سره یې ځانونه جلا کړي وو.  
پولیسو د پولیس قوماندان او ژاندارم تر هدایت لاندې خپلې دندې ترسره کولې.
د هغه وخت د پولیسو مختلفې برخې او صنفونه عبارت وو له:
عمومي امنیت، ترافیک، پاسپورټ، سرحدي، پېژنتون، تخنیک، مخابره، محبوسین، حرکات، جنایي، استخبارات او د دې ډول نورې برخې چې په هغه وخت کې د پولیسو له اداري او تشکیلاتي اړخه د زیات اهمیت برخمنې وې.
دلته د پښتو ژباړه ده:
د ۱۳۵۷ هجري لمریز کال د ثور د ۷ مې کودتا وروسته، د همدغه کال د میزان په ۹ مه نېټه د پولیسو نوم څارندوی ته بدل شو. یوه محصل به چې د پولیسو د اکاډمۍ درې کلنه عسکري-پوليسي روزنه بشپړه کړې وه نو د دیپلوم او فراغت حق به یې ترلاسه کاوه او همداراز به د دوهم څارن په رتبه کې څاندوی فارغېده. دغه اکاډمۍ د امنیت، جنایي، سرحدي، ترافیک او سیاسي پوهنځیو څانګې  درلودې.
د پولیسو نښانونه او فورمونه په خپل حال کې پاتې شول، یوازې د عسکري خولۍ او لباس رنګ کې لږ بدلون راغی. د پولیسو قومانداني د ژاندارم په نوم د ۱۳۵۸ کال د جدي تر ۶ مې نېټې پورې موجوده وه، خو وروسته یې ځای د امنیتي چارو معینیت ونیوه او په ۱۳۶۹ کال کې دغه پوست د کورنیو چارو وزارت د لومړي معاونیت په نوم بدل شو.
د کورنیو چارو وزارت او د پولیسو اداره د ۱۳۷۱ کال د کورنیو جګړو په مهال له منځه لاړه او د پولیسو تنظیمي او مليشه یي ډول جوړښتونه د پولیسو په جوړښت کې په ناهمغږه توګه څرګند شول، چې دغه حالت د خلکو د باور او اعتماد وړ نه و.
که څه هم د کورنیو چارو وزارت او پولیس لکه  د نورو دولتي ادارو په څېر د کورنیو جګړو له امله شدیداً متضرر او له منځه لاړل خو د موقت دولت د جوړیدو وروسته هم پولیس د ګڼو مسلکي ستونزو او ننګونو سره مخ وو، دا چاره د وخت د کورنیو چارو وزارت او د پولیسو د ادارو لپاره لویه ننګونه وه. د پولیسو د مسلکي اصلاحاتو پروسه ورو ورو پرمخ لاړه او خدمت ته وړاندې شوه خو دا پروسه لا هم هیوادوالو لپاره قانع کوونکې او موثره نه وه.
د پولیسو جوړښت بیا هم لکه تېره موده د پولیسو قومندانۍ او ژاندارم په نوم پاتې شو، وروسته یو ځل بیا د لومړي معاونیت په نوم ونومول شو. په ۱۳۸۸ کال کې د امنیتي چارو ستر معینیت ته واړول شو. چې دغه معینیت د قانون د تطبیق، د عامه امنیت ټينګښت، ښاري نظم او عامه ساتنې برخو مسئولیتونه لرل.
کورنیو چارو وزارت په ۱۳۸۸ لمریز کال کې څلور معینیتونه درلودل: امنیتي، اداري او تأمینات، د نشه یي توکو سره  د مبارزې او پالیسۍ او ستراتیژۍ معینیتونه وو. هر یو یې ځانګړي کاري او مسلکي مسؤلیتونه درلودل او له مختلفو ریاستونو سره یې د خپلو دندو د ترسره کولو په برخه کې فعالیت کوه.
په همدغه کال، د پولیسو ټول شمېر چې په هغه وخت کې ثبت شوی و، ۱۰۹۰۰۰ (یو لک او نهه زره) و. چې بیا دغه شمېر تر کال ۱۳۸۹ پورې ۱۳۴۰۰۰ (یو لک او څلور دېرش زرو) ته زیات شو.

له انتقالي دورې څخه بیا د اسلامي امارت تر بریا پورې چې د ۱۴۰۰ هجري شمسي کال د اسد په ۲۴ مه نېټه اسلامي امارت بریا ترلاسه کړه، د هغه وخت د کورنیو چارو وزارت او پولیس د ۲۵ بهرنیوهېوادونو لخوا د (لتفا) په نامه وجهي صندوق له لارې تمویل کېدل.
هیواد کې د اسلامي امارت د بیاځلي واکمنېدو وروسته، د تېرو دوو لسیزو په جریان کې د هغه وخت د کورنیو چارو وزارت او پولیس د یوې ادارې په توګه د بهرنیو مرستو او پروګرامونو سره تړاو لرلو. د یادو اړیکو د پریکون له امله دغه اداره له منځه لاړه او ټول بې ځایه او غیر ضروري سیسټمونه له فعالیته وغورځېدل.
د کورنیو چارو وزارت اوسنۍ رهبري د اعلی مشرتابه او د رییس الوزرا د لارښوونو پر بنسټ، د یو تخنیکي او مسلکي ټیم له خوا د هېواد د اوسني وضعیت او حالاتو په رڼا کې د کورنیو چارو وزارت او پولیسو ټول جوړښتونه ژور او مسلکي بیا وارزول شول او په مختلفو برخو کې عملي ګامونه واخیستل شول.
د پولیسو تشکیلات د هېواد په کچه د اړتیاو سره سم منظم شول، د تشکیلاتو د زیاتوالي مخه ونیول شوه، مشابه واحدونه مدغم شول او د پولیسو د تعلیم او تربیې پروسه په ټولو سطحو کې بیا پیل شوه. ټول غیر فعال سیسټمونه د افغان متخصصینو او کادرونو له خوا بیا فعال شول. د مخدره موادو سره مبارزه د اړتیا سره سمه په جدت سره پیل شوه. 

د ټرافیک پولیسو، پاسپورتونو د ویش، عامه خدمتونو او نورو برخو کې شفافې ادارې معرفي شوې، چې له امله یې هیوادوال له خدمتونو څخه راضي او قانع ښکاري.
اوس د کورنیو چارو وزارت سره ۷ معینیتونه، ۵ خپلواک عمومی ریاستونه، څو ځانګړې قوماندانۍ، او ډیری مسلکي ریاستونه شتون لري چې هیوادوالو ته په بېلابېلو برخو کې خدمتونه وړاندې کوي.

د الله (ج) په مرسته، د کورنیو چارو وزارت هڅې، د اسلامي امارت د مشرتابه دوامداره ملاتړ او د افغانستان مجاهد ملت سره د کورنیو چارو وزارت او پولیسو د پروګرامونو همغږي، موږ هیله مند کوي چې په نږدې راتلونکي کې به په خپل هیواد کې مسلکي، ژمن، او خدمتګار پولیس ولرو.
( وماذالک علی الله بعزیز )